Intro (naar Dohmen)

Epictetus (55 - ca 125) was de kreupele zoon van een Turkse slavin. Nadat hij zelf als slaaf was vrijgelaten, stichtte hij een filosofenschool die een groot prestige verwierf. Net als Socrates schreef hij niets op. Arrianus maakte een uittreksel van zijn colleges onder de titel Encheiridion, hetgeen betekent: in de hand passend. Het werk bevat Wenken voor een evenwichtig leven, in concreto drieenvijftig stoicijnse levenswijsheden, die men bij de hand moet hebben als het er in het leven op aankomt. Het kleine boekje heeft de hele geschiedenis door, vanaf keizer Hadrianus tot en met de rationeel-emotieve therapie van Ellis, grote invloed gehad. Volgens Epictetus' levenskunst zijn het niet de dingen die de mensen van streek maken maar hun denkbeelden erover.

1

Al wat bestaat is in twee categorieen te verdelen: de ene valt binnen ons bereik, de andere niet. Zaken als opvattingen en neiging, verlangens en afkeer, kortom alles waarin wij een actief aandeel hebben, vallen er binnen, maar ons lichaam, bezit, onze reputatie en positie - dus alles wat niet ons eigen werk is - vallen erbuiten. De eerste groep is van nature vrij en wordt door niets of niemand gehinderd of aan banden gelegd; wat daarentegen buiten ons bereik valt, bezit geen eigen kracht, is slaafs, belemmerd en steeds van andere afhankelijk.

Stel dat je alles wat van nature slaafs is vrij noemt, en wat van anderen is als eigen beschouwt, houd er dan rekening mee dat je op verzet zult stuiten, tot je verdriet volledig van slag zult raken en goden en mensen verwijten gaat maken. Maar wanneer je alleen dat wat van jou is, als je eigen bezit ziet en wat an anderen toebehoort, met recht andermans eigendom noemt, zal niemand dwang op je uitoefenen en kan geen mens je ooit dwarsbomen, geen beschuldiging of verwijt zal er nog over je lippen komen en je zult niets, maar dan ook niets noodgedwongen hoeven doen; niets zal je schade berokkenen en je zult geen vijanden hebben, om de eenvoudige reden dat je geen schade kunt lijden.

Om dat ideaal te bereiken, zul je voorbeeldig je best moeten doen, hou dat steeds voor ogen. Je zult heel wat moeten opgeven en soms dingen een tijdje moeten uitstellen. Wanneer je daarnaast ook nog vermogend en aanzienlijk wilt worden, kan het zijn dat dit niet lukt, omdat je ook de andere, zojuist genoemde doeleinden nastreeft. Het is in ieder geval zeker dat je dat je die dan nooit zult bereiken, terwijl alleen daaruit de ware vrijheid en het ware geluk voortspruiten.

Maak er van meet af aan een goede gewoonte van tegen elke pijnlijke indruk van buitenaf te zeggen: 'Jij bent niet meer dan een indruk! Jij bent heel anders dan je je voordoet.' Ga die indruk dan eens op de keper beschouwen en pas de normen toe waarover je nu beschikt, eerst en vooral de vraag of het hier gaat om een van de zaken die al dan niet binnen je bereik vallen. Is dat niet het geval, hou dan de volgende repliek paraat: 'Het gaat me niet aan!'

5

Niet de dingen zlef maken mensen van streek, maar hun denkbeelden erover. Zo is de dood op zich helemaal niet verschrikkelijk - anders had Socrates dat vast ook gevonden - maar het is onze voorstelling van de dood die ons bang maakt: we verwachten iets ergs en dus is het erg. Daarom moeten wij wanneer we gedwarsboomd, verontrust of gekwetst worden, nooit anderen daarvan de schuld geven maar alleen onszelf, dat wil zeggen: onze opvatting erover.

Een man zonder enige ervaring met de wijsbegeerte zal altijd anderen aansprakelijk stellen voor zijn tegenslagen, een beginnend filosoof zichzelf, een volleerd wijsgeer echter geen van beide.

10

Hou de gewoonte aan om steeds bij jezelf te rade te gaan wat je tegen elke belevenis vermag. Zie je een knappe jongen of een knappe vrouw, dan is zelfbeheersing het tegenwicht. Moet je hard sappelen, dan is volharding de oplossing. Wanneer je geschoffeerd wordt, kun je dat het beste gelaten over je heen laten gaan. Als je je die houding eigenmaakt, zal geen indruk van buitenaf je nog van je stuk brengen.

20

Je mag er nooit van uitgaan dat de man die jou uitscheldt of een pak slaag geeft, je kan krenken. En wanneer iemand je irriteert, wees je dan wel bewust dat je eigen inschatting de aanleiding van je irritatie is. Probeer eerst en vooral je hoofd niet door indrukken van buitenaf op hol te laten brengen, want als je de zaak later nog eens op je gemak bekijkt, keert je zelfbeheersing alweer gauw terug.

25

Heeft iemand bij een diner of bij een welkomstwoord meer in de belangstelling gestaan dan jij, of is die man eerder om advies gevraagd? Wees dan blij voorzover hij er profijt van heeft getrokken. Als het daarentegen verkeed uitpakt, hoef jij toch niet de smoor in te hebben dat jij buiten schot bent gebleven?

Vergeet niet dat jij, wanneer je niet hetzelfde presteert als de anderen om een plaats te krijgen in de wereld die buiten ons bereik ligt, daarvoor dan ook niet in aanmerking kunt komen. Hoe kan een man die nooit zijn opwachting bij iemand heeft gemaakt, die nooit in iemands gevolg is gezien en die nooit iemands lof heeft uitgebazuind, verwachten dat hij net zo bejegend wordt als een ander die dat geregeld doet?

Je bent bepaald oneerlijk en inhalig, als je alles voor niets wilt krijgen of zonder de prijs te betalen die ervoor staat. Hoeveel kost een krop sla? Misschien een paar kwartjes. Stel dat een ander dat ervoor betaalt om de sla te krijgen en jij wilt er geen cent voor neertellen, dan mag je niet denken dat jij slechter af bent: hij heeft zijn krop sla en jij hebt nog steeds je geld, want je hebt het niet uitgegeven.

Precies zo gaat het met andere dingen. Als je niet uitgenodigd bent voor een diner, komt dat omdat je de gastheer niet de prijs voor de maaltijd hebt betaald. En die prijs bestaat uit complimenten en attenties aan zijn adres. Betaal hem dus de prijs die gevraagd wordt, tenminste als het je dat waard is. Maar geen geld willen uitgeven en toch willen profiteren is hebberig en naief...

Komt er dan niets voor die maaltijd in de plaats?

Jazeker, want nu hoef jij de gastheer niet tegen je zin complimentjes te maken en nu hoef jij je niet door zijn portiers te laten schofferen.

29

Bij alles wat je doet, moet je eerst de aanleidingen en gevolgen overwegen: ga dan pas aan de slag. Doe je dat niet, dan zul je je er aanvankelijk met groot enthousiasme op storten, omdat je nog geen enkele consequentie hebt overwogen; maar later, wanneer er moeilijkheden komen, zul je er tot je schande mee moeten stoppen.

Je zegt: 'Ik wil in Olympia de overwinning behalen.' Mijn reactie luidt: fantastisch, dat moet je zeker doen. Maar bekijk eerst wat dit allemaal, niet alleen van te voren maar ook achteraf, met zich meebrengt. Dan pas kun je met deze opgave beginnen. Je moet namelijk allerlei instructies naleven, je aan je dieet houden, zoetigheden laten staan en op vastgestelde uren een verplicht trainingsschema volgen, ongeacht of het nu bloedheet of ijskoud is; je mag geen koud water of naar hartelust wijn drinken. Kortom, je moet je trainer gehoorzamen alsof hij je dokter is. Daarna begint de wedstrijd: je ligt al meteen naast je tegenstander te rollen in het zand, soms verrek je je arm, verzwik je je enkel en krijg je flappen zand binne; soms wordt je afgetuigd en tot overmaat van ramp verlies je de wedstrijd.

Als je je dit allemaal hebt gerealiseerd, ga dan gerust aan sport doen. Anders zul je je gedragen zoals kinderen zich gedragen die achtereenvolgens worstelaartje spelen, een duel nadoen, trompetje spelen en toneelstukje opvoeren. Dat is ook een manier om je achtereenvolgens atleet, gladiator, redenaar en filosoof te voelen, ook al doe je dan niets van ganser harte. Alles wat je ziet, aap je na, maar al gauw verveelt het je. Zonder erover na te denken of het van alle mogelijke kanten te bekijken, ben je op iets afgegaan, ja, je handelt roekeloos en laat je leiden door een onzinnig verlangen.

Zo willen sommige mensen als ze een filosoof hebben zien optreden of iemand hebben horen spreken zoals Euphrates (alhoewel, wie kan spreken zoals die man?), ook zelf filosoof worden.

Man, laat toch eerst tot je doordringen waar het eigenlijk om gaat; vervolgens moet je ook je eigen aard aan een onderzoek onderwerpen en bekijken of je het wel aankunt. Wil je meedoen aan de vijfkamp of wil je uitkomen als worstelaar? Bekijk je armen, je dijbenen, en maak een studie van je bilspieren. Niet iedereen is namelijk van nature voor hetzelfde geschikt. Denk je dat je als filosoof nog op dezelfde manier kunt eten en drinken, dat je dezelfde verlangens of dezelfde gevoelens van afkeer kunt koesteren? Je zult slapeloze nachten hebben, ploeteren, je vrienden en verwanten moeten verlaten, door een slaafje bespot of door voorbijgangers uitgelachen worden en in alles zul je aan het kortste eind trekken: in maatschappelijke waardering, je functie, het recht, noem maar op, hoe onbenullig het ook is.

Bekijk dit nauwkeurig en overweeg of je je gemoedsrust, je vrijheid en onverstoorbaarheid hiertegen wilt inruilen. Zo niet, begin er dan niet aan. Gedraag je niet als een kind door achtereenvolgens de rol te spelen van filosoof, van redenaar en van procurator van de keizer. Dit alles gaat niet samen. Een persoon moet er zijn, goed of slecht; je moet of werken aan je leidend beginsel of je aandacht richten op de buitenwereld; je moet je met hart en ziel storten op het innerlijk of op uitwendige zaken, dat wil zeggen: je richten op de positie van een filosoof of op die van een man van de wereld.

37

Als je een rol in een toneelstuk op je hebt genomen die te moeilijk voor je is, dan heb je niet alleen in die rol een flater geslagen, maar tevens de rol die je wel had aangekund, laten lopen.

41

Het is een brevet van onvermogen dat iemand al zijn tijd besteedt aan de lichamelijke behoeften, bijvoorbeeld veel sporttraining, veel eten en drinken, graag en lang op het toilet zitten, en veel seks. Al deze dingen moet men terloops doen; de geest moet alle aandacht krijgen.

43

Alles kun je op twee manieren aanpakken: de ene heeft effect, de andere niet. Stel nu dat je broer je slecht heeft behandeld. Pak het probleem dan niet aan vanuit het perspectief dat hij je onrecht heeft aangedaan (want daarmee kun je het probleem niet oplossen), maar liever vanuit het persepctief dat hij je broer is, dat je samen met hem bent opgegroeid; dan wordt de zaak hanteerbaar.

45

Neem eens aan dat iemand zich snel wast. Zeg dan niet dat hij een verkeerde manier van wassen heeft, maar alleen dat hij dat snel doet. Iemand drinkt veel wijn; zeg dan niet dat hij een slechte drinkgewoonte heeft, maar alleen dat hij veel drinkt. Want hoe kun je nu weten dat ij slecht handelt, als je zijn beweegredenen niet precies kent? En het resultaat is dus dat je in sommige gevallen indrukken ontvangt waarvan de waarheid evident is, en dat je in andere gevallen er nog even over nadenkt.

51

Hoe lang gaat het nog duren eer je voor jezelf het beste deel durft te kiezen en eer je je strikt gaat houden aan de voorschriften van de rede?

Alle benodigde lessen zijn gegeven. Je hebt ze allemaal gevolgd. Van wie verwacht je nu nog verder ondericht? Onder wiens leiding wil je jezelf nog ontwikkelen? Je bent geen kind meer, je bent nota bene al een volwassen man! Als je de zaken op dit ogenblik gaat verwaarlozen of al te lichtvaardig opvat, en als je alleen maar voornemens op de lange termijn maakt of iedere dag opnieuw het moment om op jezelf te gaan passen uitstelt, maak je geen enkele vordering in de wijsbegeerte. Je zult in leven en sterven ongeschoold blijven.

Het is thans de hoogste tijd te durven leven als een volwassene die vorderingen wil maken in de filosofie. Alles wat jij als het hoogste goed ziet, moet een stalen wet voor je zijn. Stel, je krijgt met iets naars of iets fijns, met iets achtenswaardigs of iets verachtelijks te maken, dan moet je je wel realiseren dat het nu of nooit is: nu moet je vechten voor de 'Olympische' kampioenstitel. Uitstel is niet mogelijk, het hangt van 1 dag, van 1 enkele daad af of je er al dan niet in slaagt succes te boeken in je ontwikkeling. Op die manier is Socrates volmaakt geworden: in alle omstandigheden volgde hij uitsluitend de ingeving van de rede. Ook al ben jij nog niet zover als Socrates, je moet in elk geval zo leven dat jij een tweede Socrates wilt worden.

inhoudsopgave van Over levenskunst

Levenskunst